Tembung

A.    Tembung Lingga lan Andahan

Tembung Lingga

Inggíh punika tembung íngkang dèrèng éwah sakíng aslinipun:

- tulis, turu, tuku.

Tembung Andahan

Inggíh punika tembung íngkang sampun éwah sakíng lingganipun:

- tulis dados nulisi,

- turu dados nurokaken,

- tuku dados daktukoni.

Tembung lingga saged éwah dados tembung andhahan, sabab:

1. angsal wéwahan:

      a. dipun wéwahi ing sangajenging tembung wéwahan, wéwahan sangajeng tembung naminipun Ater ater:

          m, n, ny, dak, ko di, ké, sa, pa, pi, pra, kuma, kapi, kami

     b. dipun wéwahi ing sawingkingipun tembung, wéwahan sawingkinging tembung naminipun Penambang:  ku, mu, é, èn, an, i, aké, a, na, ana, né.

    c. angsal seselan: in, um,
        jupuk – jinupuk,
       gantung – gumantung.

2. dipun rangkep:
    a. sadaya: watuk – watuk, bola –bali
    b. ngajeng: tetuku
    c. wingking: cengèngès.

3. dipun campur (cambor) kaliyan tembung sanes:

     baya – pakéwuh.

4. dipun cekak (wantah) : dhuwit – dhit.

B. Bab Rimbag (Kedadosanipun Tembung) Rimbag jinisipun kathah sanget.

1. Rimbag Tanduk:
    punika tembung ingkang angsal ater ater anuswara (suwara irung): m, ng, n, ny.
    Rimbag Tanduk wonten 3 warni:
    a. Tanduk Kriya Wantah:
        balang – mbalang, gambar – nggambar.
    b. Tanduk i kriya:
        jaluk – njaluki
        tulis – nulisi
    c. Tanduk ké kriya:
        tuku – nukokaké,
        sapu – nyapokaké.
        Cathetan:   tuku – nuku,  sapu – nyapu   
    Menawi aksara wiwitaning tembung dados setunggal
    kaliyan ater ater anuswara dipun wastani luluh.
   

 Caranipun Ngudhal Tembung:
    Nyaponi : Lingganipun sapu, angsal ater rater : ny, angsal
    panambang: i, rimbagipun:
    tanduk i kriya.

2. Rimbag tanggap:
    Tembung Lingga ingkang ater ater tripurusa (dak, ko, di),
    ater ater ka lan seselan in,
    Rimbag tanggap kapérang dados 6 warni:
    a. tanggap utama purusa tiyang (kapisan)
        - tanggap utama purusa wantah: dak jaluk, dak tulis.
        - tanggap utama i kriya: dak tukoni, dak pangani
        - tanggap utama purusa ké kriya : dak gambaraké, dak lungguhaké
    b. tanggap madyama purusa (tiyang nomer 2)
        - tanggap madyama purusa wantah: kojaluk, kotulis
        - tanggap madyama purusa i kriya: kotukoni, kopangani
        - tanggap madyama purusa ké kriya: kogambaraké,  kolungguhaké

    c. tanggap pratama purusa (tiyang nomer 3)
        - tanggap pratama purusa wantah : njaluk, ditulis
        - tanggap pratama purusa “i” kriya: ditukoni, dipangani
        - tanggap pratama purusa “ké” kriya: digambarake, dilungguhaké
    d. tanggap ka: ater ater ka = di
        - tanggap ka wantah: kajaluk, katulis
        - tanggap ka “i” kriya: kajalukan = dijaluki – katanduran, ditanduri
        - tanggap ka “ké” kriya: kajalukaké, katulisaké
    e. tanggap na, wujudipun seselan in, tegesipun = di
        - tanggap na wantah: jinaluk, tinulis
        - tanggap na “i” kriya: jinalukan = dijaluk, tinulisan = ditulisi
    f.  tanggap tarung, tegesipun: pada déné, tulung – tinulung, obong tingobong.
    Cathetan: Panambang “i” wonten ing tanggpan “ka” lan tanggap  “na” éwah dados “an”

3. Rimbag Bawa:

Rimbag bawa inggih punika tembung lingga ingkang angsal ater ater: “ké”, “a”, “ma”,  “kuma”, “kapi”, lan seselan “um”.
 a. bawa “ka”, wujudipun ater ater “ké”, ateges mboten jarag.
     - bawa “ka” wantah: kacemplung, kobong saking obong.
     - bawa “ka” wisésana: kacemplungan, kobongan.
 b. bawa “ha”, wujudipun ater ater “a” lan “ma” akalung, asikil tegesipun   nganggo/duwé.
        Maguru tegesipun golèk ilmu marang.
    c. bawa “ma”, wujudipun seselan “um”: gumantung,  gumagus, dumunung, kumenthus.
    d. bawa “kuma”, “kami”, “kapi”, ateges: sing :  kumawani,  kamigilan, kapi-lara.
    e. bawa “ma” tundha, ateges tansah : turun temurun, gulung gemulung.
 Cathetan: tembung madukun, maguru, asring dipun anggep bawa “ma” dupèh ater-ateripun “ma”,     punika mboten leres, leresipun bawa “ha”.
        Kedah dipun bèntènaken antawisipun tembung:
       - ko-obong = tanggap madyama wantah
       - ke-obong (kobong) = bawa “ka” wantah
       - ka-obong = tanggap “ka” wantah

 4. Sananta.
     Sananta pandapukipun: dak + tanduk + …. “i” ke  dak,
     ingkang ateges arep.
     a. sananta dak wantah: dak-njaluk = aku arep njaluk.
     b. santana dak “i” kriya: dak-njaluki = aku arep njaluki.
     c. santana dak “ké” kriya:
         dak-nukokaké = aku arep nukokaké.
     d. wonten malih sananta dak lan di ingkang ateges arep.
         sing: dak sregep, dak meneng, ditaberi, diprayitna.

5. Tandang.
    Tandang pandapukanipun: dak + lingga “é” (ané) “né”
    panambang “é” (ané) “né” ateges arep.
    a. tandang dak wantah: dak jupuké = arep dak jupuk.
    b. tandang “i” kriya: dak jupukané = arep dak jupuki.
    c. tandang “ké” kriya: dak jupukné = arep dak jupukaké.
    Cathetan:
    Sananta lan tandang nggadahi teges arep.
    Sananta asalipun saking ukara tanduk manawi tandang
    saking ukara tanggap,
    Tuladha:
    Aku arep nulis layang dhisik – aku dak nulis layang dhisik.
    Layangé arep dak tulis dhisik – layang dak tulisé dhisik.
    Wonten ing tandang “é” wantah dados “é”
    Wonten ing tandang “i” wantah dados “ané”
    Wonten ing tandang “aké” wantah dados “né”
6. Sambawa.
    Tembung sambawa nggadahi teges: sanajan, pengarep arep.
    Upama.
    Panambangipun “a”, “ana”, “na”.
    Sambawa kapérang:
    1. Sambawa saking tanduk:
        a. Sambawa tanduk wantah: nggawa, conto: lan tegesipun,
            - nggawa dhuwit arep dienggo apa wong ora ana
              wong dodol = sanjan.
            - mbakyu mbok nggawa lading ya, kena dienggo
              ngoncèki tebu = ngarep arep.
            - ah, mau nggawaa wacan kena kanggo sambèn ora
              ndlongop ngéné iki = sanjan.
        b. Sambawa tanduk “i” kriya: njalukana.
        c. Sambawa tanduk “ké” kriya: njalukna.

2. Sambawa saking tanggap:
    a. Sambawa tanggap wantah : dakgawaa, kogawaa,
        digawaa.
    b. Sambawa tanggap “i” kriya: dak gawanana, kogawakna,
        digawanana.
    c. Sambawa tanggap “ké” kriya: dakgawakna, kogawakna,
        digawana.
    Cathetan:
   1. Wantah panambang “a”
   2. “i” kriya panambang “i” malih dados “ana”
   3. “ké” kriya panambang “aké” malih dados “na”
7. Pakon – Préntah.
    Rimbag Pakon kapérang:
    1. Pakon tanduk:
        a. Pakon tanduk wantah: nggawaa = akon nggawa.
        b. Pakon tanduk “i” kriya: nggawanana = akon nggawani.
        c. Pakon tanduk “ké” kriya: nggawakna = akon
            nggawakaké.
    2. Pakon tanggap “ya” pandapukipun: lingga + “é” (an) “na”.
        a. Pakon tanggap wantah: gawanen= akon supaya kogawa.
        b. Pakon tanggap “i” kriya: gawanana = akon supaya
            kogawani.
        c. Pakon tanggap “ké” kriya: gawakna = akon supaya
            kogawakaké.
    Cathetan:
    Wonten ing pakon tanduk:
    1. Wantah, panambangipun “a”
    2. “i” kriya, panambangipun “i”, malih dados “ana”
    3. “ké” kriya, panambangipun “aké”, malih dados “na”.
    Pandapukipun Sambawa tanduk sami sami kaliyan pakon
    tanduk, pramila kedah dipun èngeti tegesipun wonten ing
    ukara.
    Upaminipun :
    - ngGawaa dhuwit wong barangé wis entèk = Sambawa
      = sanès préntah.
    - sésuk kowé nggawaa buku = pakon. 

8. Guna:
     Guna inggih tembung tembung ingkang angsal panambang
     “en” nggadahi teges nandang, saking lingganipun.
     - wudunen, gudigen, singunen.
     Kedah dipun bèntenaken tembung tembung: jupuken,
     panganen = pakon tanggap    
     wantah, koroken, duduken = guna.
9. Adiguna:
    Pandapukipun: “ke” + lingga + “en”, ateges leluwihan:
    kedhuwuren, kebangeten, kabangen.
    Bèntenipun: tembung tembung: kecemplung, kecipratan
    = wisésa bawa ka.
    - kegedhèn, kepinteran = adiguna.
10. Bawa  - Wacaka:
       Pandapukipun “ka” + lingga + “an”, ateges: nedahaken
       panggènan utawi ndapuk tembung aran.
       Bawa wacaka mboten ateges ndapuk tembung kriya.
       - Kalurahan = panggènan, kabupatèn = panggènan.
       - Kausikan = tembang aran, kasugihan = tembung aran
       Tembung tembung punika kedah dipun bèntenaken.
       - kajalukan = dijaluki, tanggap “i” kriya
       - kapinteran = bawa wacaka.
       - kecemplungan = wisésana bawa “ka”. 

11. Daya Wacaka:
      Pandapukipun: “pa” + lingga + “an”, ateges panggènan
      utawi mangsa:
      - pasuketan, pakuburan, panèn, padusan.
12. Kriya – Wacaka / Karana Wacana.
       Pandapukipun : “pe” + tanduk + (“pe + tanduk + “an”)
       - penulis = tukang nulis, karana wacaka
       - penulisé = carané nulis, karana wacaka
       Bèntenipun daya wacaka kaliyan karana wacaka:
       daya wacaka saking tembung aran.
       karana wacaka saking tembung kriya.
       Kedah dipun bèntenaken tembung:
       gorèngan = olèh olèhané nggorèng, kaliyan tembung:
       penggorèngan = papan kanggo nggorèng.
13. Tembung Rangkep:
       Tembung rangkep inggih punika tembung ingkang dipun
       ungelaken ambal kaping kalih.
       Tembung rangkep wonten 3 warni:
       1. Dwilingga: lingganipun dipun rangkep.
           a. dwilingga wutuh: bocah bocah, réka réka.
           b. dwilingga salin swara ngarep: dhuwat – dhuwit.
           c. dwilingga salin swara mburi: jarèn jérèn, téla télé.
           d. dwilingga salin swara kabèh: modhang mèdhèng,
               gonjang ganjing.
      2. Dwipurwa: wanda ingkang wiwitan dipun rangkep:
          jejaka, tetuwuhan.
      3. Dwiwasana: wanda ingkang wekasan dipun rangkep:
           cengèngèsan, cekakaan.
14. Tembung Jamboran (Majemuk).
      Tembung jamboran, tembung kalih utawi langkung ingkang
      dipun gandhèng dados satunggal.
      1. Jamboran wutuh.
          Jamboran wutuh wonten 3 golongan:
          a. ingkang tegesipun sadrajad: gedhé cilik, boya pakéwuh.
          b. tembung ingkang kaping kalih dados katranganipun
              tembung ing kapisan: kandhang jaran, jambu wer.
          c. tembung ingkang kapisan dados katranganipun tembung
              ingkang kaping kalih:
              brata yuda, wijaya kusuma.
      2. Jamboran tugel: wancahan.
          Jamboran tugel tembung kalih ingkang dipun cekak:
          - kakkong, dhekwur, kongèl.
      Cathetan:
      Kedah dipun bèntenaken antawisipun jamboran tugel
      kalayan kérata basa.
      - kakkong: asalipun saking tungkak bokong.
      - dhélik: asalipun saking tembung gedhé cilik.
      Jamboran tugel asalipun saking kalih tembung.
      Manawi kérata basa asalipun pancèn satembung lajeng
      dipun othak athik supados mathuk.
      - tembung tebu, dipun othak athik dados manteb ing kalbu.
      - tembung kathok, dipun othak athik dados ngangkaté saka
        sithok. 
Tembung Wancah.
Tembung wancah tembung ingkang dipun cekak.
Warni warnining tembung ingkang dipun wancah:
1. Namanipun laré/tiyang sepuh:
    - Mulyana dados Mul utawi Yan.
    - Sutana dados Tana utawi Ton.
    - Suminah dados Minah utawi Min.
    - Pawirareja dados Pawira
    - Wangsadimeja dados Sadimeja.
2. Namanipun panggènan:
    - Kartasura dados Tasura.
    - Imogiri dados Mogiri.
    - Boyolali dados Yolali.
3. Wicalan (etungan):
     - ji, ro, lu, pat, ma, nem, tu, lu, nga, luh.
4. Tembung krama kawancah dados madya krama.
     - punika dados nika.
     - mangga dados ngga.
     - dhateng dados teng.
5. Tembung jamboran (Jamboran tugel).
     - gedhé cilik dados dhélik.
     - endhèk lemu dados dhèkmu.
     - gedhé bagus dados dhégus.

C. Ater ater, panambang, seselan lan tegesipun.

Wisésana inggih punika tembung tembung ingkang angsal panambang "an".

01. Entan éntan kados : gunungan, pasaran, kalèn.
02. Pirantos kanggé : kukusan, garisan, ayakan.
03. Angsal angsalipun : gorèngan, batikan, gawéyan.
04. Mangsa : panèn, padusan, suntikan.
05. Gampil : mutungan, kalahan, getasan.
06. Sami déné nglampahi : salaman, biten guyon.
07. Dolanan : jaranan, pasaran, tangisan.
08. Nganggé : bebedan, sabukan, kelambèn.
09. Nanggap : wayangan, réyogan.

Tegesipun Ater ater Anuswara:
01. Nyambut damel : jenu, macul, medhang.
02. Nganggep : mbapa, ngadi, mbibi.
03. Dados : mbatur, nyantrik, nyudagar, nuwani.
04. Nuju dhateng : minggir, ngulon, munggah.
05. Damel : nggulé, ngabon, nyambel.
06. Nyukani : nyadhong, makani, nyandhangi, nyamaki.
07. Kados : mbodoni, mbisu, ndésani, ngetumbar, mucuk eri.
08. Saben tiyang nampi : niji, ngloro, matang liter.
09. Nambahi : ndhuwuraké, ndawani, nggedhèni.
10. Ngetrapaken : nglambèni, napèni, nyetuti.
11. Saweg wancinipun : mbosoki, ngretegi.

Tegesipun Ater ater Sa:
01. Satunggal = sèket, sakebo, samèter.
02. Sabarang = sakarepé, sawaregé, sasenengé.
03. Nunggil = sabantal, saomah, sakamar.
04. Kalih / karo = salapaké, sauwité.
05. Sami kaliyan = sagunung, sapitik.
06. Ngantos = sabubaré, saénaké.
07. Saben = saasiné, sadinané.
08. Angger = sakoberé, saénaké.

Tegesé Ater ater Pa / Pé:
01. Srana  = pasumbang, pangudi.
02. Tukang = pangendhang, padhang, pamomong.
03. Ukuran mangsa = sapenginang.
04. Ukuran   panjang, tebih  = panjangkah, pandulu, pabalang.
05. Carané / patrapé = panulisé, panggambaré.
06. Panggènan = pakuburan, panepèn, pagadéyan.
07. Mangsa  = panèn, padusan.
08. Pirantos  = pembesut, penyakit, penulak.
09. Tiyang ingkang dipun  = paukuman, panembahan.

Seselan lan Tegesipun:
Seselan namung 4 warni: "er", "el", "um", "in".
- crekot, saking tembung cekot tegesipun pating/pijer.
- trambal, saking tembung tambal, tegesipun pating/kathah.
- dlèwèr, saking tembung dèwèr, tegesipun pating/pijer.
- sliri, saking tembung siri, tegesipun pating.

Seselan "er" lan" "el" wonten ing salebeting tembung, racakipun lajeng dados satunggal kaliyan tembung wau, saéngga lingganipun tembung wau mboten saged cetha.
Déné ingkang saged cetha lingganipun menawi kaseselan "um" lan "in".
01. Tumandang lingganipun tandang tegesipun kriya.
02. Rumujak, lingganipun: rujak, tegesipun: nedheng nedhengipun.
03. Kumaki, lingganipun:  kaki, tegesipun: anggepé kaya.
04. Jinambak, lingganipun: jambak, tegesipun: di .............
05. Tinulis, lingganipun: tulis, tegesipun: di ............
Menawi aksara wiwitan tembung wonten "w", "p', "b", lajeng éwah dados "k" utawi   "g".
- ayu - kumayu, tegesipun: anggènipun kados .......
- emping - kumemping, tegesipun: saweg eca ecanipun dipun ......
- wasis - kumasis, tegesipun: kados tiyang .......
- pinter - kuminter, tegesipun: kados tiyang ......
- bagus - gumagus, tegesipun: kados tiyang ......

Tegesipun Tembung Dwi Lingga.
01. Naminipun barang : orong orong, alap alap, nget nget.
02. Nglampahi padamelan : omah omah, udan udan.
03. Kathah : gedhé gedhé, jembar jembar, omah omah.
04. Sanget : asin asin, seru seru, gedhé gedhé.
05. Tansah : lali lali, ora ngerti ngerti.
06. Sanajan : alon alon, empuk empuk, anggeré.
07. Mangsa / wanci : bedhug bedhug, soré soré.
08. Saepolipun : dawa dawané, murah murahé.
09. Boten susah : ora isan isin, ora rikah rikuh.

Tegesipun Tembung Tembung Dwipurwa / Dwiwasana.
01. Boten tentu barangipun : tetuku, lelara, gegaman.
02. Nganggé/damel : gegriya.
03. Murugaken : pepeteng, bebungah, lelethek.
04. Pating : cengèngèsan, cekakaan.